فصل دوم

هر که را دید پیدا شد، همه عالم به او گویا شد. هر که او در این شش جهت جا دارد به تحت بیش مأوا دارد بلکه پی تحت محکم نیست و جدا از آن یکدم نیست. هیچ میدانی این چه الهامست و ملهم را از این چه مقام است؟ یعنی چنین باش در نهاد تا همه را مبدأ و معاد گردی.

انبیاء این را شنیدند که به مقام اطمینان رسیدند، در کوی ثبات محکم شدند،‌ در حریم الٓه محرم شدند، مبداء و معاد عالم و آدم شدند.

چیست پرتو الهی؟ دیدن اشیاء را کما هی دیدن.

غیر از واحد شناسندهٔ واحد نیست، هرکه انسانست این نکته را جاحد نیست.

پندار هرچه به نظر می‌آید از عالم قدس خبر می‌آید.

ای پسر انسان را استادی غیر از بصیرت نیست، تا چشمهٔ بصارت نیست جوی عبارت نیست.

بینا چون بی‌ثباتی کار عالم را دید، گویا از زبان ملایکه شنید: لدوا للموت و انبوا لخراب و اجمعوا للفرقه، من ندیدم در کتاب خاک و آب جز لدوا للموت و ابنوا للخراب جمعیت خلق مقدمهٔ پراکندگی‌ست و وحدت خالق جمعیت و پایندگی‌ست. خلق عالم محو هو فی شأنند هر چند که کفر و دین این و آن‌اند.

هرچند ترا بر مجاز و حقیقت نظر است چون درنگری اثر آن بصر است.

داود علیه‌السلام با وجود آنکه نودونه زن داشت طمع در زن مردی که یک زن بیش نداشت برگماشت، ناگاه بر او دو کس درآمدند چنانکه ازیشان بترسید، پرسید که چه می‌جوئید که چنین آشفته روئید؟ یکی ازیشان گفت که ما دو برادریم و در نسب و حسب برابریم، برادر من نودونه میش دارد و من یک بیش ندارم، آن را هم از من طلب میکند، حکم کن در میان ما نه سود ما خواه نه زیان ما. داود عیله السلام گفت او ستم کرده است که بسیار دارد و طمع در اندکِ تو کرده است،
چون براندیشید حال خود دید، گفت جبرئیل و میکائیل بودند که در صورت بشر نمودند، چون رازدان بود و صاحب دید، در بشر آواز روح ملک شنید.

هَلْ أَتَىٰكَ نَبَؤُاْ ٱلْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُواْ ٱلْمِحْرَابَ.

قلندری از قاضی ری چیزی طلب کرد نه به شرط ادب کرد. قاضی برآشفت و به حاضران گفت که این ناتراشیده را بزنید چندانکه افگار شود تا من تسکین گیرم و او هموار شود. قلندر بگریخت و در قاضی آویخت، چندانکه مشت و گردنی میخورد
و دست از قاضی کوتاه نمیکرد، آخر قاضی گفت که او را بگذارید که مرا موجب آزارید،‌ تا دست ازو باز نداشتند قاضی را نگذاشت،‌ چرا که غیر ازو گریزگاهی نداشت. قاضی ازین حال بخندید و دیگر آزار او نپسندید. بینائی این بدید و این آیه شنید: وَظَنُّوٓا۟ أَن لَّا مَلْجَأَ مِنَ ٱللَّهِ إِلَّآ إِلَيْهِ.

همه را یکی و یکی را همه دیدن وصال است، دیگر همه لعب و لهو و وهم و خیال است.